ҮНЭН ЯАГААД ЯМАГТ ДАРАГДАЖ ЯЛАГДДАГ ВЭ

 

Чөтгөрийн нэгэн дагалдагч түүн дээр гүйж ирээд “Та юу хийгээд модны доор суугаад байгаа юм бэ? Та сонсов уу, нэг хүн үнэнийг олчихож! Бид бушуухан нэг юм хийх хэрэгтэй. Хэрэв тэр үнэнийг олчихсон бол бидний байх эсэх нь аюулд орлоо гэсэн үг. Бидний ажил ч эрсдэлд орлоо, тэр хүн биднийг үндсээр нь таслаад хаяж чадна!” гэж хэлэхэд нөгөө хөгшин чөтгөр инээд алдаж “Тайвширдаа. Чи шинэ болохоороо ингэж сандарч байгаа юм, битгий санаа зов. Миний хүмүүс аль хэдийн ажлаа хийгээд эхэлчихсэн” гэжээ.

Дагалдагч нь “Гэхдээ би тэнд ямар ч манай хүн байхыг хараагүй дээ” гэхэд чөтгөр “Би их олон аргаар ажилладаг. Тэнд эрдэмтэд, мэргэжилтэнгүүд, философичид, шашин судлаачид байгаа, битгий санаа зов. Тэд үнэний талаар дэмжиж бас эсэргүүцэж маш их чимээ гаргах болно, тэд маш их маргааныг үүсгэнэ. Тэгэхээр үнэний өчүүхэн жаахан чимээ үүнд дарагдаж чимээгүй болох болно. Бидэнд санаа зовох юм байхгүй. Энэ эрдэмтэд, мэргэжилтэнгүүд, профессорууд чинь миний хүмүүс байхгүй юу. Би тэднээр дамжуулж ажлаа явуулдаг, тэд надад үйлчилдэг миний нууц төлөөлөгчид байгаа юм. Чи магадгүй миний хүмүүсийг олж хараагүйн учир нь би хүмүүсийнхээ зүсийг хувиргасан юм. Миний хүмүүс тэр үнэнийг олсон хүнийг тойроод байж байгаа, тэр хүн бидэнд ямар ч хохирол учруулж чадахгүй. Удахгүй тэр хөгширч үхэх болно, тэгээд миний хүмүүс түүний суртлыг номлогч, түүний санваартнууд болж бүхий л хэргийг удирдах болно” гэжээ.

Санваартнууд ганц Бурханд биш чөтгөрт ч үйлчилдэг. Алдартай эрдэмтэд гэж нэрлэгддэг логик баримтлагчид, өөнтөглөн маргалдагчид нь чөтгөрт үйлчилдэг болохоос Бурханд үйлчилдэггүй юм. Хэрэв та ямар нэг юм бичвэл та ийм хүмүүст боломж өгч байна гэсэн үг, тэд ийм завшааныг алдахгүй. Тэд бүхэл зүйлийг нурааж түүнийг тойруулаад гайхалтай төөрөгдлийг бий болгож чадна. Энэ бол тэдний мэргэжил.

Ийм учраас би Ко Суаныг /Ko Hsuan/ бичих эсэхдээ арван мянган удаа эргэлзсэнийг нь ойлгож байна. Гэвч эцэст нь тэрээр бичихээр шийдсэн бөгөөд би түүнийг зөв зүйл хийсэн гэж бодож байна. Харанхуйгаас айхгүй байх хэрэгтэй. Гэрэл хэдийгээр жижигхэн ч том болоод хөгшин харанхуйгаас илүү хүчтэй. 

ХҮМҮҮСИЙН ЗИНДАА

/“ТАО буюу ГЭГЭЭРЭЛД ХҮРГЭХ ЗАМ” номын хэсгээс/

Орчуулсан: Хэл шинжлэлийн ухааны доктор ЧАГДААГИЙН СОЁЛМАА

... Будда Хиндү нийгмийн хоёр үндсэн зарчмыг шүүмжилдэг байжээ.

Эхнийх нь Ашрама /ashrama/ буюу амьдралын дөрвөн үе шатыг шүүмжилдэг байсан. Санняас /Sannyas/[1] бол амьдралын хамгийн сүүлийн буюу өөрөөр хэлбэл дөрөв дэх шат нь юм.

Хоёр дахь зарчим нь бол дөрвөн зиндааны тогтолцоо буюу Варна /Varna/ юм.

Энэ тогтолцоогоор бол Брахмин  нь /Brahmin/ хамгийн дээд зиндаа бөгөөд Судра нь /Sudra/ хамгийн доод зиндаа юм. Харин дунд нь Вайшяа /Vaishya/, Кшатряа /Kshatriya/ зиндаа гэж байдаг.

Будда энэ тогтолцоог шүүмжилдэг байсны учир нь Будда Брахмаг /Brahma/ мэддэг хэн ч байсан Брахмин зиндааны хүн юм, төрсөнөөрөө биш харин мэдэхүй болоод оршихуйгаар нь хүний зиндааг тодорхойлно гэж үздэг байжээ.

Тэрээр хүн бүр хамгийн доод буюу Судра зиндаанд төрдөг гэж үздэг. Анх төрөхдөө хэн ч дээд эсвэл доод зиндааных байдаггүй, хүн бүр харин амьтны маягаар л төрдөг. Тэгээд хэрэв та хөдөлмөрлөж эрэлхийлж, ухамсараа улам бүр төгөлдөржүүлбэл аажим аажмаар та дээшилж Судра зиндаанаас Вайшяа зиндааных болно.

Вайшяа зиндааны хүн бол ажил хэрэгч хүн юм. Тэрээр Судра зиндааны хүнээс арай илүү үнэлэмжтэй, заримдаа хөгжим бодож заримдаа яруу найраг бодно. Судра зиндааны хүн бол ердөө л биеийнхээ талаар л боддог. Өөрөөр хэлбэл иднэ, унтана, ингээд л бараг боллоо. Иднэ, ууна, хөгжимдөнө, энэ бол Судра зиндааны хүний амьдралын хэв маяг. Хэрэв та ийм л юм хийдэг бол та Судра зиндааны хүн гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл хүн төрөлхтний хамгийн доод ангилал юм.

Хүн бүр ийм маягаар төрдөг. Та бяцхан хүүхдээс шашин, философи, яруу найраг болон хөгжим сонирхдог байхыг шаардаж чадахгүй. Бяцхан жаал төрөхдөө л биеийн амрыг харагч байдаг. Тэрээр өдөрт 18-20 цаг унтдаг болохоор та өөр юу ч шаардаж чадах билээ дээ? Өлссөн үедээ сэрж уйлж орилоод л хоолоо олно, тэгээд ахиад л унтаад өгнө. Иднэ, ууна, унтана. Хүүхэд бүр Судра зиндааных байдаг.

Таныг өсч том болох үед таны биед шинэ хэмжээс нээгддэг. Та өөрийн бие физиологиос ангид зүйлсийг сонирхож эхэлнэ. Оюун ухаанаас өчүүхэн хэсэг, сэтгэлзүйгээс өчүүхэн хэсэг таны биед нэвтэрнэ. Та одоо ердөө хүний бие байхаа болино, хувь хүн байхаа болино. Тэгээд та Вайшяа болно. Одоо та амьдралын арай том ажил хэрэгт чиглэнэ, та ажил хэрэгч болно. Тийм өндөр нөхцөл байдал биш ч гэсэн Судрагаас арай дээд зиндаа юм.

Тэгээд Кшатряа буюу дайчин зиндаа байдаг. Энэ зиндааны хүн арай дээд зэргийн зүйлд илүү сонирхолтой байдаг. Тэрээр үнэн, гоо сайхан, хайр дурлалыг эрэлхийлж эхэлдэг. Түүний сонирхол ажил хэрэгч хүнээс илүү өндөр юм. Тэрээр эдгээр илүү үнэ цэнэтэй зүйлсийн төлөө амьдралаараа дэнчин тавьж бүр амьдралаа алдахад ч бэлэн байдаг. Тэр азаа үзэхэд ч бэлэн байхаар тийм зоригтой юм. Эрэлхэг зориг түүнд бий. Ажил хэрэгч хүн бол тийм зүрх зоригтой биш, хэрэв бүх зүйл нь сайн байвал тэрээр магадгүй хөгжим, яруу найраг сонирхож, гэртээ сууж үнэний талаар ч бас бодож болох юм. Харин тэрээр илүү аюултай эрсдэлд өөрийгөө оруулахгүй юм.

Харин дайчин хүн Кшатряа хүн эрсдэлд орж чаддаг. Тэрээр амьдралаараа бооцоо тавьж чадна. Тэрээр аз туршигч болдог. Ажил хэрэгч хүн хэзээ ч аз туршигч байж чаддаггүй. Ажил хэрэгч хүн эхлээд ашиг тусыг нь бодож байж л цаашаа явна. Тэрээр эрсдэл хүлээсэн ч хязгаартай эрсдэлийг л хүлээнэ, үргэлж ашиг болон алдагдлын талаар санаа зовж байдаг. Гэтэл дайчин хүн бол бүгдийг эрсдэлд оруулж чадна. Тэрээр амьдралын гүн рүү нь ордог. Энэ бол гурав дахь шат юм.

Брахмин бол хамгийн дээд шат бөгөөд амьдралын оньсого мэт нууцад, бодит байдалд, оршихуйд гүн гүнзгий нэвтэрсэн хүн юм. Тэрээр төгс үнэн гэж юу болохыг мэдэхгүйгээр юунд ч итгэж үнэмшихгүй юм. Брахмин хүн бол төгс үнэн, туйлын үнэнтэй нүүр тулж үзсэн хүн юм.

Будда энэ дөрвөн шат бол төрөхдөө л хуваагдаж төрдөг ангилал биш, харин таны хувьсан өөрчлөгдөж хөгжих ёстой болдог чанар юм гэж хэлсэн байдаг. Хүн бүр Судрагаас үүдэн гарч Брахмин руу явах ёстой юм. Будда зиндааны тогтолцооны бүхий л санааг үгүйсгэсэн. Тэрээр санниасин /sannyasin/ бол настай огт хамаагүй, таны хэдэн настай байх нь огт хамаагүй, энэ бол дэс дараалсан зүйл биш. Хэрэв санниас хугацаатай холбоогүй юм бол хэрхэн нас сүүдэртэй холбоотой байх билээ? Санниас бол бэлэн байгаа хүний хувьд цаг хугацаагүй хөдөлгөөн юм. Заримдаа жаахан хүүхэд хүртэл санниас болж болдог. Шанкара ердөө 9 настай байхдаа санниаст нэвтэрсэн байдаг. Хэрэв тэрээр эртний Хиндү ойлголтод заасан нас болтол хүлээсэн бол хэзээ ч санниасин болохгүй байх байсан. Учир нь тэрээр 33 настай байхдаа таалал төгссөн юм. Хүн төрөлхтөн ч зарим нэг агуу зүйлийг алдах байсан.

Аливаа хүн бэлэн болсон үедээ л санниаст орж болдог гэж Будда хэлжээ. Энэ бол хүмүүсийн өөр өөр чанар, өөр өөр эрчим, өөр өөр итгэл үнэмшил юм.

Аливаа хүн 9 насандаа ч ихэнх хүмүүсээс илүү, тэр бүү хэл 90 настай хүнээс ч илүү мэдрэмжтэй, ойлголттой байж болно. Хүний насаар шууд шийдэж болохгүй, харин тухайн хүний дотоод эрчимийг нь харах ёстой...

---

[1] Санниасин /Sannyasin/ - Эрт үед Энэтхэгт өндөр настай хүнийг санниасин гэж нэрлэдэг байсан. 75-аас дээш насанд аливаа хүн санниасин болох ёстой болдог байсан, өөрөөр хэлбэл амьдрал дуусах дөхөж үхэх ойртохын үед хүн бүхий л зүйлээс татгалзаж оюун санааны амьдралд орох ёстой болж санниасин болдог байжээ. Харин Будда залуу хүмүүсийг, бүр хүүхдийг хүртэл санниасинд сургадаг байжээ. 

Атаархал

Атаархалын талаар хүмүүсийн нийтлэг ойлголт бол атаархал нь хар, цагаан гэсэн хоёр янз байдаг бололтой. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлээр олны танил хүмүүсийн ярьж байхыг сонсож байхнээ тэр хүмүүс "энэ хүмүүс ийм сайхан байхад би ч бас ийм болох юмсан гэж хичээж зүтгэдэг" болохоороо "цагаан атаархалтай", бусад хүмүүс ингэж боддоггүйгээрээ хар атаархалтай юм байх. Ийм яриа надад ихэвчлэн сонсогддог.

Харин миний бодлоор бол атаархал ч бай хүний ямар нэг зан чанар ч бай аливаа хүнд байх ёстой хэмжээгээр байдаг. Харин тэр шинж чанар нь байх ёстой хэмжээнээсээ хэтэрвэл өөр шинж чанар болж хувирдаг. Үүнийг философид "тооны хувьслаас чанарын хувьсалд шилжих хууль" гэж нэрлэдэг. Мэдээж хэмжээнээсээ хэтэрсэнээс бий болсон өөр шинж чанар нь муу мөн чанар байх нь ойлгомжтой. Сайн юм хүртэл хэтрэхээр муу юм болдог биз дээ. Тэгэхээр хүнд атаархал байх ёстой хэмжээгээрээ байвал тэр нь хүний дургүйг тэгтэл хүргэж, тэр хүний мөн чанар тэгтэлээ өөрчлөгдөхгүй, харин тэр хэмжээндээ байгаа атаархалаа хэмжээнд нь барилгүй, өөрөөр хэлбэл өөрийгөө хяналтгүй байлгавал тэр атаархал нь хэмжээнээсээ хэтэрч "үзэн ядалт" болж хувирдаг. Атаархалаа үзэн ядалт болгож хувиргасан хүний мөн чанар нь өөрчлөгдөх нь ойлгомжтой. Энэ нь тэр хүн муу хүн болж хувирна гэсэн үг. Хүний шинж чанар өөрчлөгдвөл тэр хүний мөн чанарт нь нөлөөлдөг. Огт атаархалгүй хүн байна гэвэл тэр хэвийн биш хүн байж таарна, өөрөөр хэлбэл эрүүл ухаантай ямар ч хүнд заавал атаархал байна, ганцхан тэр нь байх ёстой хэмжээндээ байх ёстой, түүнийг даамжруулж үзэн ядалт болгож болохгүй юм.

Жишээ болгож ганцаардсан хүнээр жишээ авъя. Нэгэн гаж муу зуршилгүй, элдэв муу зангүй, гадаад үзэмжээр ч боломжийн бүсгүй байлаа гэж төсөөлөе л дөө. Тэр бүсгүй өөрөө ч мэдэхгүй нэгэн шалтгаанаар гэрлээгүй байлаа гэж бодоё. Мэдээж тэр бүсгүй өөртэйгээ ижилхэн боловч гэр бүл үр хүүхэдтэйгээ явж байгаа бүсгүйчүүдийг хараад эхлээд "ямар сайхан юм бэ, би хэзээ ингэж явах бол" гэж бодно, энэ бол мэдрэл муутай биш л бол ямар ч хүнд төрөх л мэдрэмж буюу байх ёстой хэмжээгээрээ байгаа атаархал юм. Харин ингэж төрсөн атаархалаа өөр өөдрөг бодол, сайхан сэтгэл, урам зориг зэргээр дарж хэмжээнд нь байлгахын төлөө үргэлж хичээж байхгүй, атаархалаа зоргоор нь тавих юм бол нэг л мэдэхэд ганцаардахгүй байгаа бүсгүйчүүдийг үзэн ядаж эхэлнэ. Энэ нь яаж илэрдэг юм гэхээр, тэднийг байнга муулна, тэдний ямар ч үйл, үг хэлийг муугаар тайлбарладаг болно, нэг мэдэхэд тэр бүсгүй муу хүн болж хувирсан байх болно. Муу хүн гэж ийм л хүнийг хэлнэ. Хэрэв энэ муу зангаа цааш нь даамжруулах юм бол бүр муу юм хийж эхлэх болно. Тиймээс ямагт өөрийгөө хэмжээнд нь хянаж байх хэрэгтэй. Муу хүн байхад муу нь юу байхав гэж зарим нэг нь бодож байж болох юм, би лав хувьдаа муу хүн болмооргүй байна. Муу хүнээс бүгд л холдоно, муу хүн илүү ихээр ганцаардах болно.


Эцэст нь ганцаардлыг илүү сайн ойлгоё, ганцаардлаас төрсөн атаархалаа хэмжээнд нь барья гэвэл "Хүн болгон их бага хэмжээгээр заавал ганцаарддаг. Яагаад гэвэл тэр хүнд төрсөн мэдрэмжийг хэн ч мэдрэхгүй, тэр хүний өвдөлтөөр хэн ч өвдөхгүй, тэр хүний жаргалаар ч хэн ч жаргахгүй, тэр хүнтэй цуг хэн ч үхдэггүй" гэдгийг санах хэрэгтэй.

Tsag hugatsaa

Yum buhend tsag hugatsaa baidag. alivaa yumand ehlel gej baihad tugsgul gej zaaval baidag. jisheelbel, hun alivaa yumiig surah hugatsaa n zaluu nas. zaluu nasnaas hoish hun yamar ch yumiig surahdaa muu, esvel bur surahgui. tiim ch uchraas "tavi hursniig surgaj boldoggui, tavan nohoig tuuj boldoggui" gesen mongol ardiin zuir ug baidag.

alivaa yumand ireh tsag hugatsaa gej baidag. herev yamar neg uil yavdal uuriin ireh yostoi tsagaasaa umnu irvel ene n hund zovlon boldog, esvel zovlon boldoggui yumaa gehed az jargaliig avchrahgui, tsagaasaa ongorch irvel mun l tegtlee bayar bayasgalang avchirdaggui. jisheelbel, ger bol tuluvlulttei holbootoi negen jishee avya. negen busgui ger bul, ur huuhedtei bolohoor tuluvluugui, uuruur helbel tsag n boloogui baital huuhedtei bolloo gevel ene n tuund zovlon bolj huvirna, hani ijilguigeer huuhed yaj usguh ve, ajil turluu yaj hiih ve, uuriin n huuhdiig etseg shig n hairlah hani ijil oldoh uu geh met olon asuudal tulgarna. harin uuriig n nasan tursh hairlah hani ijlee olson tsagt yamar ch emegtei hun ur huuhedtei boloh tsag n irlee gedgiig zunguuruu mederdeg. harin ur huuhdiin huvid tsagaasaa ungurch irlee geed bayar bayasgalang avchrahgui baina gej baidaggui yum. uunees busad tohioldold buh zuil tsagaasaa ongorch irvel tsagtaa irsen zuil shig tiim huchtei bayar bayasgalang avchirdaggui.

tiimees tsag n irsen yum buhen saihan!

hun turulhtun hugshruhuus aidag. bugd l urgelj munhiin zaluugaaraa baihiig muruuddug. tegvel ta gantsaaraa ogt hugshruhgui, munhiin zaluugaaraa baital oir dotniin chini buh hun hugshruud tsag hugatsaa yavaad baina geed tusuul duu... minii huvid ene harin aimshigtai. yagaad gevel, bi uuruusuu deeshee 6 nas ah, dooshoo 6 nas duu uuriin gesen nasnii uye dotroo zovlon jargalaa huvaaltsaj amidardag baital ter uye n hugshruud bi tsor gantsaaraa zaluu baival henteigee zovlon jargalaa huvaaltsah bilee? daraagiin uye dotor minii bair suuri baihgui shuu dee. tsag n ireheer humuus bid uyiinhenteigee tsug hugshirch, ur achaa unerlej hugshiruhiin az jargaliig medrehiig husdeg. tiim ch uchraas ardiin jujigchin Jargalsaihanii duulsan 'nas togtoh saihan' gesen duu baidag biz dee.

tiimees tsag n ireheer hugshruh hurtel saihan!

hun turulhtun uhehees aidag. uhehiig aimaar gej hen heleed baigaam be? ta nar dotor uhej uzsen hun baina uu? magadgui uheh saihan ch yum biluu, hen medehev. uhliig aimaar bolgoj bodogduulaad baigaa yum n tuunii gadaad helber n, bas uhliin omnoh ovdolt, shanalgaa, aidsiin medremj n. yurduu l ene hoyoroos bolj uhliig bid aimraar tusuuldug. gehdee ene n uhej baigaa hunii talaas uzehed iim baina. harin uldej baigaa humuusiin huvid dotniihoo huniig dahin hezee ch harahgui n aimaar l daa. magadgui uhel zarim neg zuilees tiim ch aimaar bish bolood l 'muu amid yavahaar sain uh' gej ardiin ug baidag ch yum biluu.
hun turulhtunii muruuduld munhiin us gej baidag, manai mongolchuudiin huvid bol eejdee uulgahiig muruudutsguudug.
tegvel ta ingej tusuul duu, ta gantsaaraa uhehgui, ergen toirnii chini buh l hun, oir dotniin chini buh hun hugshruud uheed duusaad, shine shine tanii medehgui uye ar araasaa turuud baital ta gantsaaraa uhehgui baigaad l baina geed tusuul duu...
minii huvid ene hamgiin aimshigtai. yagaad gevel bi munhiin gantsaardald unana gesen ug. gantsaardliig hen ch husdeggui! tegeheer mongolchuud mini, hamgiin hairtai eejiigee tegj munhiin gantsaardald unagah hereg baina uu daa?

tiimees tsag n ireheer uheh hurtel saihan!

olon jiliin umnu namaig hel shinjleliin doktor zereg hamgaalahad nadtai tsug surch baisan zaluu bayar hurgengee yamar beleg avmaar baigaag mini asuulaa. bi bayarlaad dunguj anh hevlegdeed baisan monsudar hevleliin gazraas baabariin erhlen gargasan oxfordiin toli bichig avmaar baigaagaa hellee. getel ter zaluu nad 'oxfordiig angliar n unshsan n deer baidag yumaa, mongoloor yah gesen yum be' geheer n bi 'zugeer dee, nad angli heleer baidag, tsag hemneh uudnees mongoloor avmaar baina' gej helsen yum. ingeed bi gej neg ih dogdolson hun belgee huleegeed l bailaa huleegeed l bailaa, nuguu zaluugaas surag baidaggui ee. ug n nad ireh doloo honogoos avch ugnu gesen baisan yum. helsen hugatsaa n hedentee ungurluu. ih dogdolj ih huleeseneesee bolood bi 'odoo nad avch ugsun ch bi bayarlahgui yum baina' gej bodogdoj ehleed bailaa. getel ashgui neg nartai udur unuuh chini zalgasanaa 'bi ...-nii /zohiogchiig n bi sanahgui baina/ mongol - angli toli avchihlaa' gelee. bi mash ih gaihah, uram hugarah, durgui hureh gurav zeregtseed bas odoo dahij avch ugsun ch ogt bayarlahguigee ergelzeegui medreed 'bi chamd oxford gej helsen shuu dee' getel unuuh chini 'ugui shuu dee' gedeg baigaa! ingeed margaash n bi toli bichgee uuruu avch bilee. ter zaluu daraa n hussen oxfordiig mini avch uguhuur amlasan bolovch bi bayarlahgui gedgee tov todorhoi medej baisan uchraas uuruu margaash n l shuud avch bilee. ingeed bi yug oilgoson be geheer, tsagtaa irsen beleg huniig unen goloos bayarluuldag yum baina.
tiimees huniig helsen tsagtaa bayarluulj bai! yun deer ch gesen huniig udaan bitgii huleelgeerei! taniig oilgoo ch ugui baital nuguu hun hezeenii huleehgui bolson baidag!

huleehed hurtel uuriin gesen tsag hugatsaa baidag!